Skarżanka Hanna, pseud. konspiracyjne: Aktorka, Niura (1917–1992) aktorka teatralna i filmowa, żołnierz Kedywu Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej. Ur. 8 III w Mińsku Lit., była córką Piotra Skargi, pochodzącego z rodziny ziemiańskiej, urzędnika, i Haliny ze Świętorzeckich.
Od r. 1918, po utracie przez rodziców majątku Krzywice pod Mińskiem Lit., S. mieszkała w Warszawie; tu uczyła się w żeńskim Gimnazjum im. Cecylii Plater Zyberk. W r. 1930, po śmierci ojca, wraz z matką i rodzeństwem przeprowadziła się do Wilna. W r. 1937 uzyskała maturę w III Państwowym Gimnazjum i Liceum im. księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Brała udział w przedstawieniach Teatru Międzyszkolnego (m.in. w „Balladynie” J. Słowackiego w r. szk. 1935/6). W czasie wakacji w Choczeńczycach, majątku siostry ojca Łucji Wysockiej, organizowała teatr amatorski i chór dla białoruskiej młodzieży wiejskiej. W r. 1937 rozpoczęła studia na Wydz. Rolniczym Uniw. Stefana Batorego i równolegle w Konserwatorium. Wkrótce jednak przeniosła się na polonistykę i przygotowywała się do zdawania na Wydz. Aktorski Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie. Od grudnia 1940 do marca 1941 należała do zespołu Teatru Małego w Wilnie działającego pod kierownictwem Janiny Górskiej i specjalizującego się w repertuarze popularnym i folklorystycznym. W r. 1941 przygotowywała się do debiutu w Państwowym Polskim Teatrze Dramatycznym pod kierownictwem Stanisławy Perzanowskiej (dublerka w roli Infantki w „Cydzie” P. Corneille’a – S. Wyspiańskiego), ale uniemożliwił go wybuch wojny niemiecko-radzieckiej.
Wkrótce po zajęciu Wilna przez Niemców S. zaczęła pracować jako kelnerka w kasynie żołnierskim «Soldaten-Heim», przez krótki czas zbierając informacje dla polskiego wywiadu wojskowego. Następnie zatrudniła się w stolarni, produkującej drewniaki, przy obsłudze frezarki. Od stycznia 1942 należała do Kedywu Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej (AK), działając jako wywiadowca (pseud. Aktorka, Niura) w grupie «Zeksa» (Jarosława Skrodzkiego) wykonującej wyroki (tzw. egzekutywie). Brała m. in. udział w akcji odbicia «Freza» (Eugeniusza Chylińskiego) z więzienia na Łukiszkach (16 V 1944). Równocześnie była słuchaczem konspiracyjnego Studium Teatralnego pod kierownictwem Mieczysława Szpakiewicza. Udostępniała mieszkanie na wykłady i pokazy (m.in. „Pastorałka” L. Schillera, „Wieczór Mickiewiczowski”). Do wykładowców studium należeli m. in.: Janina Górska, Stefan Martyka, Stanisława i Tadeusz Szeligowscy, Stefan Srebrny, Jerzy Orda. Pracę Studium zamknął, już po wkroczeniu Armii Czerwonej do Wilna w r. 1944, publiczny pokaz dyplomowy. S. weszła wówczas do zespołu wileńskiego Polskiego Teatru Dramatycznego (w gmachu «Lutni») pod kierownictwem Szpakiewicza. Debiutowała w „Wieczorze Mickiewiczowskim” w reżyserii Stanisława Milskiego (3 XII 1944), a następnie zagrała Zofię w „Damach i huzarach” A. Fredry i Elizę Doolittle w „Pigmalionie” G. B. Shawa.
Po wyjeździe zespołu Polskiego Teatru Dramatycznego do Torunia (25 IV 1945) S. pozostała na krótko w Wilnie; 6 V 1945 wraz z Władysławem Surzyńskim wystąpiła w ostatnim polskim spektaklu „Od Cyda do żołnierza polskiego” w reżyserii Milskiego. Później dołączyła do zespołu i t.r. grała w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Toruniu (m. in. Elizę w „Pigmalionie”). W r. 1945 otrzymała uprawnienia zawodowe. Na sezon 1945/6 zaangażowała się do Teatru Miejskiego im. S. Jaracza w Olsztynie, gdzie zagrała m. in. ponownie Elizę w „Pigmalionie”, Marynę w „Weselu” Wyspiańskiego, Małgorzatę w „Damie Kameliowej” A. Dumasa, i tytułową rolę w „Marii Stuart” Słowackiego. Sezon 1946/7 spędziła w Teatrze Polskim w Poznaniu, biorąc udział przede wszystkim w przedstawieniach w reżyserii Karola Borowskiego (Aniela w „Majątek albo imię” J. Korzeniowskiego, Anna w „Dwóch teatrach” J. Szaniawskiego, Beatrycze w „Wiele hałasu o nic” W. Shakespeare’a). Za tę ostatnią rolę otrzymała nagrodę na Festiwalu Szekspirowskim w Warszawie w r. 1947. Od 1 IX 1947 do 31 VIII 1949 należała do zespołu Teatru Wojska Polskiego w Łodzi pod kierownictwem Leona Schillera, który powierzył jej role Jessie w „Zagadnieniu rosyjskim” K. Simonowa i Nataszy w „Na dnie” M. Gorkiego. W r. 1948 wystąpiła w teatrze «Placówka» (warszawskiej filii łódzkiego Teatru Wojska Polskiego) w roli Narzeczonej w „Krwawych godach” F. Garcia Lorki w reżyserii Józefa Wyszomirskiego.
Wraz z Schillerem 1 X 1949 S. przeniosła się do Teatru Polskiego w Warszawie; brała udział w spektaklach Bohdana Korzeniewskiego, który powierzył jej rolę Elwiry w „Don Juanie” Moliera (1950), Oniale w „Pieją koguty” J. Bałtuszisa i Anny Jaskrowiczówny w „Grzechu” S. Żeromskiego – L. Kruczkowskiego (1951). Dn. 15 XI 1950, po złożeniu wyjaśnień w sprawie swego pochodzenia ziemiańskiego i działalności w AK, przyjęta została do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Działała wówczas w Lidze Kobiet i Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Od 1 IV 1952 należała do Stow. Polskich Artystów Teatru i Filmu. W Teatrze Polskim za dyrekcji Bronisława Dąbrowskiego zagrała tytułową rolę w scenicznej przeróbce „Eugenii Grandet” H. Balzaka, lecz 1 VI 1952 przeniosła się do Teatru Narodowego pod dyrekcją Korzeniewskiego. Grała w repertuarze klasycznym (Podstolinę w „Fircyku w zalotach” F. Zabłockiego, Laurę w „Karykaturach” J. A. Kisielewskiego, Hrabinę w „Weselu Figara” P. A. Beaumarchais), ale także w historycznych sztukach socrealistycznych (Barbara Radziwiłłówna w „Rzeczpospolita zapłaci” H. Auderskiej, Młoda Kobieta w „Człowieku z karabinem” N. Pogodina). W «Narodowym» pozostała za dyrekcji Erwina Axera, grając w jego przedstawieniach (Pani Soerensen w „Niemcach” Kruczkowskiego, Archanioł w „Kordianie” Słowackiego) oraz Janet Spence w „Uśmiechu Giocondy” A. Huxleya w reżyserii Andrzeja Łapickiego na scenie Teatru Współczesnego. Dn. 30 IX 1957 odeszła z «Narodowego» i przez trzy sezony była aktorką Teatru Komedia.
Dn. 1 X 1960 S. zaangażowała się do Teatru Ateneum. Obsadzana była początkowo we współczesnej dramaturgii zachodniej (Mary Rhodes w „Ustępliwym kochanku” G. Greene’a, Felicja w „Murzynach” J. Geneta, Senora w „Andorze” M. Frischa) i polskiej (Anna w „Męczeństwie z przymiarką” I. Iredyńskiego, Pani Soerensen w „Niemcach” Kruczkowskiego, Paulina w „Idziemy do wujka” J. Zawieyskiego). W r. 1965 zagrała gościnnie rolę Pilar w „Komu bije dzwon” E. Hemingwaya w reżyserii Krystyny Berwińskiej na deskach Teatru Ziemi Mazowieckiej w Warszawie. Prawdziwymi osiągnięciami S-i stały sie role Nechamy w „Zmierzchu” I. Babla (reż. Korzeniewski, 1967), niani Maryny w „Wujaszku Wani” A. Czechowa (reż. Kazimierz Dejmek, 1968), Estery Franz w „Cenie” A. Millera (reż. Janusz Warmiński, 1969) i Barbary Stawrogin w „Biesach” F. Dostojewskiego – A. Camusa (reż. Warmiński, 1971). Już jako dojrzała aktorka brała udział w nowatorskich przedstawieniach Jerzego Grzegorzewskiego, wcielając się w Bruneldę z adaptacji scenicznej „Ameryki” F. Kafki (1973) i Bellę Cohen w „Bloomusalem” (XV Epizod „Ulissesa”) J. Joyce’a (1974). Otrzymawszy niższą gażę w rezultacie dokonanego w r. 1974 przegrupowania aktorów, z końcem sezonu 1974/5 odeszła z «Ateneum». Dn. 1 X 1975 zaangażowała się do Teatru Studio, ale zagrała tutaj tylko dwie role: Konstancję w „Królu Janie” Shakespeare’a (1975) i Matkę w „Cervantesie” J. Szajny (1976). W malarni «Studio» wyreżyserowała „Medeę” Eurypidesa (5 II 1977). Gościnnie w Teatrze Stara Prochownia w „Wieczorze Trzech Króli” Shakespeare’a z całkowicie kobiecą obsadą wcieliła się w Tobiasza Czkawkę (1976). Dn. 31 VIII 1979 odeszła na emeryturę. Przyjęła jednak rolę Hrabiny Kotłubaj w adaptacji opowiadania „Biesiada u hrabiny Kotłubaj” W. Gombrowicza w Teatrze Prezentacje (1980).
Po powstaniu «Solidarności» w r. 1980 S. udzieliła poparcia temu ruchowi. Po wprowadzeniu stanu wojennego pomagała w tworzeniu podziemnych struktur «Solidarności», współdziałając z robotnikami z Huty «Warszawa». Poznała wówczas ks. Jerzego Popiełuszkę, który namówił ją na organizowanie przedstawień w kościołach i poznał z ks. Antonim Przekazińskim, dyrektorem Muz. Archidiecezji Warszawskiej. W lipcu 1982 S. zaczęła pełnić społecznie obowiązki kierownika artystycznego muzeum, organizując w jego siedzibie oraz na terenie blisko stu kościołów całej Polski przedstawienia, koncerty poetyckie i muzyczne, a także wystawy i sesje. W ponad 700 imprezach danych do r. 1988 wzięło udział blisko 150 aktorów, śpiewaków i muzyków, S. zarówno sama recytowała poezję („Gdybyśmy wiarę mieli” wg C. Norwida, „Wieczór Maryjny” czy poświęcone Wileńszczyźnie i złożone z tekstów A. Mickiewicza, Czesława Miłosza, Tadeusza Konwickiego „W mojej ojczyźnie”), jak i reżyserowała («Misterium o Męce i Zmartwychwstaniu” R. Brandstaettera, 1983). Wielokrotnie była wówczas nękana przez Służbę Bezpieczeństwa, zatrzymywana i przesłuchiwana. W r. 1988 powróciła do «Ateneum», jako stały współpracownik, rolą Serafimy w „Samobójcy” N. Erdmana. W teatrze tym obchodziła też jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej, grając Matkę w „Pępowinie” Krystyny Kofty (29 XII 1990). W r. 1990 została przewodniczącą komitetu założycielskiego charytatywnej Rady Polek (wchodzącej do międzynarodowego zrzeszenia organizacji kobiecych Zonta International), której przedwojenną działaczką była jej matka.
S. występowała także poza teatrem. W kinie debiutowała w r. 1948 rolą Teresy w „Dwóch godzinach” Stanisława Wohla i J. Wyszomirskiego, film ten doczekał się premiery jednak dopiero w r. 1957. Po raz pierwszy na ekranie pojawiła się jako robotnica paryska, wiodąca lud na barykady, w „Młodości Chopina” Aleksandra Forda (1952). W okresie socrealizmu grała m. in. Matkę Stacha w „Pokoleniu” Andrzeja Wajdy (1954). Powierzane jej były role kobiet silnych i dominujących (przesiadująca w knajpach arystokratka Maryna w „Pożegnaniach” Wojciecha Hasa wg powieści S. Dygata 1958; Barbara w „Prawie i pięści” Jerzego Hoffmana, 1964; Matka Hanki w „Polowaniu na muchy” Wajdy, 1969). Często grywała, już jako aktorka dojrzała, chłopki (Gospodyni w „Żywocie Mateusza” Witolda Leszczyńskiego, 1967; Jadwiga Zawada w „Wezwaniu” Wojciecha Solarza, 1971; Klimina w „Weselu” Wajdy wg Wyspiańskiego, 1972). Wcielała się także w postaci kobiet starych (emerytka Nerusiowa w „Na smyczy” Pawła Kędzierskiego, 1976; Babka w „Zmorach” Wojciecha Marczewskiego wg powieści E. Zegadłowicza, 1979; Bukowska w „Dolinie Issy” T. Konwickiego wg powieści C. Miłosza, 1981; Matka Emilii, ziemianka z Wileńszczyzny przesiedlona w ramach repatriacji do miasteczka na Ziemiach Zachodnich, w „Roku spokojnego słońca” Krzysztofa Zanussiego, 1984; handlująca pokątnie wódką Pani Lena w „Kochankach mojej mamy” Radosława Piwowarskiego, 1985). S. brała udział w kilku serialach telewizyjnych, grając artystkę cyrkową Nataszę Skobcewą w „Czterech pancernych i psie” (reż. Konrad Nałęcki, 1967), Hrabinę w „Wielkiej miłości Balzaka” (reż. W. Solarz, 1973), góralkę Marikę w „Rodzie Gąsieniców” (reż. Nałęcki, 1979), Perel, żonę rabina w „Młynie Lewina”, NRD, (reż. H. Zeeman, 1980), Ciotkę Stefy w „Trzech młynach” wg J. Iwaszkiewicza (reż. Jerzy Domaradzki, 1984), Józefę Hubertową w „Modrzejewskiej” (reż. Jan Łomnicki, 1989). Współpracowała także z Teatrem Telewizji, parokrotnie grając Hiszpanki (Ciotka w „Pannie Rosicie” F. Garcii Lorki, reż. Maryna Broniewska, 1966; Dolores w „Yermie” Garcii Lorki, reż. Aleksander Bardini, 1968).
S. jako młoda aktorka «rosła, smukła, gibka, czarnobrewa i świetlistooka, przy tym obdarzona głosem, który przelewał się w jej gardle» (Korzeniewski), predysponowana była do ról amantek i zagrała wiele tego typu postaci zwłaszcza w repertuarze klasycznym. Z czasem jej domeną stały się role kobiet mocnych i dumnych, nieustępliwych w swych zmaganiach z losem, choć ciężko doświadczonych. Już jako dojrzała aktorka stworzyła przejmujące portrety kobiet złamanych przez chorobę i starość. Z upodobaniem wcielała się nie tylko w powierzane jej z racji urody Hiszpanki, ale także Rosjanki i Żydówki. W jej aktorstwie silny był element rodzajowy; umiała obdarzyć grane przez siebie postaci zarówno wielkoświatową dystynkcją arystokratek czy ziemianek, jak i gruboskórną bezpośredniością kobiet z ludu. Na karierę zawodową S-i negatywny wpływ miało pozostawanie jej w pewnym okresie pod wpływem choroby alkoholowej.
S. była także utalentowaną, obdarzoną niskim i dramatycznym, głosem, piosenkarką. Talent wokalny wykorzystywała w «Ateneum», biorąc udział w przedstawieniach muzycznych („Kram z piosenkami” Schillera, 1960; „Niech–no tylko zakwitną jabłonie” A. Osieckiej, 1964). Związana była z działającym w hotelu «Bristol» od r. 1955 Kabaretem „Szpak”, lecz występowała także na estradzie. Do jej repertuaru należały m. in. piosenki „Szafirowa romanca” (z tekstem K. I. Gałczyńskiego), „Padam, padam”, ballada „Serce matki” P. J. Bérangera, odziedziczona po Hance Ordonównie „Meine jidisze mame” i „Polska miłość” (z tekstem W. Młynarskiego), wyróżniona I nagrodą na III Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu w r. 1965. S. zmarła 8 XI 1992 w Warszawie; pochowana została na warszawskim cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym.
S. dwukrotnie wychodziła za mąż: w r. 1938 poślubiła por. Stefana Czernika, późniejszego oficera AK, z którym na początku wojny rozwiodła się. W r. 1944 wyszła za Bolesława Ćwiecińskiego, późniejszego dziennikarza radiowego, ale małżeństwo to rozwiązane zostało zaraz po wojnie. W związku tym urodziła się w r. 1944 córka Ewa, zamężna Przybylska, także aktorka, grająca pod nazwiskiem matki.
S. była siostrą Barbary Skargi, historyka filozofii, i Edwarda Skargi, aktora.
Braun K., Teatr polski 1939–1989, W. 1994 s. 209–10; Fik M., Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944–1979, W. 1981 s. 306, 451; Gutowska L., Skarżanki – matka i córka, „Panorama Północy” 1972 nr 42; Koźbiel J., Hanny Skarżanki portret z dysonansem, „Scena” 1989 nr 9; Krasiński E., Teatr polski w Wilnie, w Białymstoku i we Lwowie, „Pam. Teatr.” 1963 z. 1–4; tenże, Z archiwum: POP w teatrze, „Dialog” 1993 nr 12; Maniewski M., Skarżanka, „Film” 1988 nr 35; Marczak-Oborski S., Teatr czasu wojny, W. 1967; Ornatowski Z., O Hance Skarżance, „Ekran” 1957 nr 13; Sławińska I., Z życia teatralnego szkoły, „Pam. Teatr.” 1986 z. 2–3; Tomaszewski L., Kedyw w Okręgu Wileńskim Armii Krajowej, „Zesz. Hist.” Nr 120: 1997 s. 110; – Korzeniewski B., W mojej ojczyźnie, Program Teatru Ateneum, sezon 1990/91; Szejnert M., Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia…, Londyn 1988; Skarżanka H., Aktor–marzenia, myśli, rozterki (Rozm. Kopińska K.), „Teatr” 1971 nr 6; taż, Strasznie ciężko na duszy [wywiad], w: Hołub B., Przy wileńskim stole, W. 1992 s. 67–77; taż, Współwinni: Norwid… Miłosz… [wywiad], w: Komedianci, W. 1990 s. 206–8 (fot.); – „Życie Warszawy” 1992 nr 267 (fot.)–72, 275; – Teatr Studio w W.: Akta osobowe S-i; ZASP w W. Dział Dokumentacji: Akta, dokumentacja ról teatralnych, telewizyjnych i filmowych, teka z publikacjami prasowymi; – Informacje siostry Barbary Skargi.
Rafał Węgrzyniak